बारा मावळ प्रांत

छत्रपती शिवाजी महाराज यांनी हिंदवी स्वराज्याची स्थापना बारा मावळे एकत्र करून केली . या डोंगराळ मावळ प्रांतची सिमा दक्षिणेकडे रायरेश्वराचे पठार ते उत्तरेकडे राजमाची किल्ला परिसर , पश्चिमेकडे अभेद्य जावळीचे खोरे, कोकण प्रदेश आणि पूर्वेकडे सपाट पुणे परगणा अशी आहे. या भूप्रदेशात राहणाऱ्या लोकांना मावळे म्हणत .

या प्रांतात वाहणाऱ्या नद्या , उपनद्या , किल्ल्यांच्या अथवा गावांच्या नावावरून हा प्रदेश ओळखला जातो .या प्रांतात मुख्य बारा मावळ असून 18 महाल व 36 नेरे होते. या भूप्रदेशाला अथांग असा ऐतिहासिक , भोगोलिक , व लढाऊ वारसा लाभलेला आहे .शिवाजी महाराजांच्या आयुष्यातील खळदबेलसर लढाई , सुभानमंगळ लढाई, प्रतापगड रणसंग्राम, सुरतेची लुट , पावनखिंड रणसंग्राम , शाहिस्तेखानावरील छापा , सुरतेची लुट , अशा अनेक इतिहास प्रसिद्ध प्रसंगात बारा मावळभागाने पराक्रम गाजवला आहे ., आशा या लढाऊ भागाचे भौगोलिक विवेचन होत आहे.

• 1 ) रोहिड खोरे - रोहिडा किल्ल्याच्या परिसरातील या भागाला रोहिडे खोरे म्हणतात त्याच्या दोन तराफा होत्या . कारी तरफ व उतरवली तरफ . या भागातून निरा नदी वाहते . ( सध्या ता. भोर ) कारी तरफ या भागात रायरेश्वर , केंजळगड , रोहिडा किल्ला , आंबवडे , कारी , पानवहाळ , इत्यादी ऐतिहासिक ठिकाणे व गावे आहेत. या खोऱ्यातील उतरवली तरफ भागात भोर उतरवली आदी ऐतिहासिक गावे होती.या मावळात 42 गावे होती . या भागात मांढरदेव घाट आहे .
• 2 ) हिरडस मावळ :- हिरडोशी या गावावरून या मावळाला हिरडस मावळ म्हणतात या मावळात 52 गावे होती . मावळातील काही काही भाग हा निरा नदीच्या खोऱ्यात येतो . या मावळात महुडे , शिंद , संगमनेर , आळंदे , आदि ऐतिहासिक गावे आहेत या मावळात कासलोस गड उर्फ मोहनगड , किल्ला आहे - वरंधा घाट आहे.
• 3 ) वेळवंड खोरे :- वेळवंडी नदीच्या खोऱ्यात हे मावळ वसले आहे . या भागात हर्णस , पसुरे , करंदीकांबरे , तळे मशिवली , लव्हेरी , जोगवडी आदी ऐतिहासिक गावे आहेत. या मावळात 33 गावे आहेत.
• 4 ) गुंजनमावळ :- गुंजवणी नदीच्या खोऱ्यात हे मावळ वसलेले आहे . या मावळात 83 गावे आहेत , या मावळात राजगड ही स्वराज्याची पहिली राजधानी आहे . या मावळात गुंजवणे , पालदेव , आंबवणे , बोरावळे , कुरुंगवाडी आदी ऐतिहासिक गावे वसलेली आहेत. या मावळात शेवता घाट व मढे घाट आहे.
• 5) कानद खोरे:- हे मावळ कानंद नदीच्या खोऱ्यात वसलेले आहे . या मावळात 33 गावे आहेत. या मावळात तोरणा उर्फ प्रचंडगड हा किल्ला आहे. या मावळात कानंद , भट्टी , पाबे , विंझर , धानेप कोंढावळे , चापटे आदी ऐतिहासिक गावे आहेत.
• 6) मोसे खोरे :- हे मावळ मोसे नदीच्या खोऱ्यात वसलेले आहे. या मावळात 71 गावे आहेत. या मावळात , तव , निगडे-मोसे , शिरकोली आदी ऐतिहासिक गावे आहेत . या भागात कुंभा , कावळ्या देव आदी घाट आहेत .
• 7 ) मुठे खोरे :- हे मावळ मुठा नदीच्या खोऱ्यात वसलेले आहे , 19 गावे होती , या मावळात आंदगाव , मुठा ही ऐतिहासिक गावे आहेत .
• 8 ) पौड खोरे :- हे मावळ मुळा नदीच्या खोऱ्यात वसलेले आहे , पौड खोऱ्यात 3 तरफ होत्या गिर्हे तरफ , तामणखोरे तरफ , कोर बारसे तरफ , या मावळात 82 गावे होती . या मावळात घनगड व कोरीगड ( कुवरीगड ) हे दोन किल्ले होते. या मावळात ताम्हिणी घाट लेंडीघाट , वाघजाई घाट , गाढवलोट घाट आहेत.
• 9 ) पवन मावळ :- हे मावळ पवना नदीच्या खोऱ्यात वसलेले आहे . या मावळात 80 गावे आहेत. या मावळात बेबडओव्हळ , शिंदगाव आदी ऐतिहासिक गावे आहेत या मावळात तुंग-तिकोणा किल्ले आहेत.
• 10) नाने मावळ :- हे मावळ इंद्रायणी नदीच्या खोऱ्यात वसलेले आहे. या मावळा 89 गावे आहेत . या मावळा , नाणे , टाकवे , कार्ले आदी ऐतिहासिक गावे आहेत. या मावळात बोरघाट व कुरंवडी आदी घाट आहेत . या मावळात राजमाची , लोहगड , विसापूर , आदी किल्ले आहेत.
• 11 ) खेडेबारे मावळ:- हे मावळ शिवगंगा नदीच्या खोऱ्यात वसलेले आहेत . या मावळात 42 गावे आहेत. खेड शिवापूर , रांझे , कोंढानपूर , कल्याण , कापूरहोळ आदी ऐतिहासिक गावे या मावळात आहेत . या मावळात सिंहगड किल्ला आहे.
• 12) कर्यात मावळ :- ही पुणे परगण्याची एक तरफ आहे ., कर्या म्हणजे खेडेगाव, कर्यात मावळ म्हणजे मावळची खेडी. या मावळात 36 गावे होती . या मावळात खामगाव मावळ , आगळंबे , मांडवी , आदी ऐतिहासिक गावे आहेत. तसेच पुणे परगण्याच करेपठार , जेजुरी , सासवड ,पांगारी , नारायनपेठ आदी ऐतिहासिक गावी आहेत. पुरंदर किल्ला या परिसरात आहे.